عباس ذوالقدری

وجود است که مشهود ما است؛ ما موجودیم و جز ما همه موجودند؛ ما جز وجود نیستیم و جز وجود را نداریم و جز وجود را نمی ‏یابیم و جز وجود را نمی ‏بینیم.

وجود را در فارسى به هست و هستى تعبیر می کنیم. در مقابل وجود عدم است که از آن به نیست و نیستى تعبیر می ‏شود. و چون عدم نیست و نیستى است پس عدم هیچ است و هیچ، چیزى نیست تا مشهود گردد و اگر بحثى از عدم پیش آید به طفیل وجود خواهد بود. پس وجود است که منشأ آثار گوناگون است و هر چه که پدید می ‏آید باید از وجود باشد نه از عدم. و من بدیهی ‏تر از این درس چیزى نمی ‏دانم.

این بود سخن ما در این درس و خلاصه این که جز هستى چیزى نیست و همه هستند و هر اثرى از هستى است.

اکنون در دنباله این درس یک فحص و بحث در پیرامون مشهودات خود به میان می آوریم که ببینیم کدام یک آنها اشرف از دیگران است تا دانش ‏پژوهان را در مسیر تکاملى علمى و دانش ‏پژوهى، موجب مزید شوق، و زیادتى ذوق گردد و رغبت و میل آنان فزونى گیرد و سبب کثرت استبصار و وفور انتباه آنان شود. اینک گوییم که در مشهودات خود کاوش می کنیم تا ببینیم آثار وجودى کدام یک از آنها بیشتر است:

یک قسم از مشهودات خود را می ‏بینیم که به ظاهر هیچ حس و حرکت ندارند و آنها را رشد و نموّ نیست، چون: انواع سنگها و خاکها و مانند آنها که این قسم را جماد می گوییم.

و یک قسم دیگر را می ‏بینیم که تا حدّى حس و حرکت دارند و رشد و نموّ می کنند، چون: انواع نباتات که رستنی ها باشند؛ از گیاه گرفته تا درخت. و چون جماد و نبات را با یکدیگر بسنجیم که هر دو در اصل وجود داشتن مشترکند. و جماد حجم دارد، نبات هم حجیم است. آن وزن دارد و این نیز وزین است تا کم‏کم به جایى مى‏رسیم که می بینیم نبات رشد و نموّ دارد و او را تا اندازه ‏اى حسّ و تا حدّى حرکت است ولى جماد فاقد این کمال است و صاحب این کمال آثار وجودى بیشتر دارد پس‏ نبات در رتبه برتر از جماد است.

و یک قسم دیگر را مى‏بینیم که آنها را حرکات گوناگون است و حسّ آنها به مراتب شدیدتر و قویتر از حسّ نباتات است و افعال جور واجور از آنها بروز مى‏کند و همه از اراده آنها است که انواع حیوانات برّى و بحری ‏اند. و چون این قسم را با نبات مقایسه کنیم می ‏بینیم که هر دو در وجود داشتن و جسم بودن و در لوازم جسم شریکند و نیز نبات را رشد و نموّ است یعنى داراى قوّه ‏اى است که بدان قوّه غذا می گیرد و می ‏بالد و این قوّه را در این قسم که حیوان است نیز می ‏یابیم تا اندک اندک به جایى می ‏رسیم که می ‏بینیم حیوان واجد کمالاتى است که نبات فاقد آنها است که همان حرکات ارادى و افعال گوناگون است که ناچار شعور و قوّه و بینش بیشتر و قوی تر موجب آنگونه امور مختلف است، پس آثار وجودى و حیاتى حیوان بیشتر از نبات است؛ پس حیوان در رتبه برتر از نبات است.

و یک قسم دیگر را می ‏بینیم که تمام آثار وجودى حیوان را دارا است با اضافه این معنى و حقیقت که موجودى است داراى رشد و نموّ و حس و حرکت ارادى و دیگر قواى حیوانى، ولى افعالى از او صادر می ‏شود که از هیچ حیوانى ساخته نیست. و می ‏بینیم که همه حیوانات و نباتات و جمادات مسخّر اویند و او بر همه حاکم و غالب و این موجود عجیب انسان است. پس ناچار قواى حیاتى و وجودى او بیشتر از حیوانات است، پس انسان در رتبه والاتر از حیوان است.

و باز اگر در افراد این نوع، فحص و کاوش کنیم می بینیم که آثار وجودى دانا به مراتب بیش از نادان است و همه اکتشافات و اختراعات و ... از دانشمند است نه از نادان، و انسان نادان، محکوم دانا و تابع او است و در حقیقت دانش است که محور جمیع محاسن است. پس انسان دانا، اشرف از انسان نادان و حیوان و نبات و جماد است. پس در حقیقت، علم، موجود اشرف، و در رتبه، فزون‏تر از همه است تا زمان بحث در گوهر علم فرا رسد که ببینیم چگونه گوهرى است.