عباس ذوالقدری

در میان علمای گذشته مرسوم بوده است که در ابتدای تعلیم هر علمی و پیش از ورود در مباحث آن، هشت مطلب را درباره آن علم بیان می کردند. که به آن رئوس ثمانیه می گفتند. این موارد عبارتند از: 

1)غرض علم

2)فایده علم. (منفعت)

3) سمه علم. (وجه تسمیه)

4) جنس علم. (آیا از علوم عقلی است یا نقلی؟ آلی است یا أصالی؟ توصیفی است یا دستوری؟ و ...)

5)مدوّن علم. (مولف و مؤسس)

6) قسمت و تبویب (فهرست ابواب)

7) مرتبه علم. (قبل از چه علوم و بعد از چه علومی باید فرا گرفته شود)

8) أنحاء تعلیمیه. (شیوه های تعلیم آن علم است که یکی از چهار قالب «تحدید؛ تعلیم مطلب از طریق تعریف کردن »، «تقسیم؛ تکثیر از اعم به اخص مثلا تقسیم انسان به مذکّر و مؤنّث »، «تحلیل؛ عکس تقسیم است »، «برهان؛ بیان مطلب از طریق قیاس » می باشد)

بعدها توسط برخی بزرگان همچون ملاصدرا «تعریف علم» و «موضوع علم» هم به این هشت مورد اضافه شد.

رئوس ثمانیه غیر از اجزای علوم است. اجزای علوم عبارتند از موضوع، مسائل و مبادی.

اما اینکه رئوس ثمانیه همان فلسفه علوم است یا خیر، دو دیدگاه وجود دارد.  گروهی از علما ازجمله آیت الله جوادی آملی بر این باورند که: «آنچه تحت عنوان فلسفه علم، مطرح می‌گردد در واقع، کاوش پیرامون علل غایی، فاعلی، صوری و مادی علوم مختلف است و این همان چیزی است که از هنگام تدوین علوم به صورتی هر چند مختصر، در بَدوِ ورود به هر علم تحت عنوان رؤوس ثمانیه علم به بحث گذارده شده است».

اما عده ای دیگر مثل حجه الاسلام خسرو پناه در مقاله فلسفه فلسفه اسلامی، بعد از این که شش دلیل برای تمایز رؤوس ثمانیه با فلسفه علوم می‌آورند به این نتیجه می‌رسند که: « ففلسفه‌های مضاف، تخصصی یافته و پیشرفته رؤوس ثمانیه نیستند و مانند علم اصول فقه که زمانی مقدمه فقه نگاشته می‌شد و سپس توسعه یافت و دانش مستقلی شد نیست». ایشان در جایی دیگر رابطه رئوس ثمانیه و فلسفه علوم را عموم و خصوص من وجه دانسته است.