این درس نیز دنباله سؤال و جواب درس پیش است :
س - در درس پیش از شما پرسیدم که آیا قلب و سر جزء آن من است که هر کسى مى گوید من چنان گفتم و چنین شنیدم و چنان بودم و چنین شدم ؟ در پاسخ گفته اید آرى که اگر سر و قلب هم آن من نباشد پس کیست که من من مى گوید , و بنا شد که از شما در این باره پرسش بیشتر بنمایم.
این درس دنباله سؤال و جواب درس پیش است :
س - در درس پیش از شما پرسیدم که فلانى چگونه شما را از نادانى به دانائى مى کشاند , در جواب گفته اید که او حرف مى زند و ما مى شنویم و کم کم یاد مى گیریم . در اینجا علاوه بر سؤالهائى که بعد از جواب نامبرده داشته ام , باز مى پرسم که از حرف زدن او چگونه نور دانش در شما راه یافت؟
سیار خرسندم که باز ( ۱۳ رجب ۱۳۹۶ ه . ق ) به ادراک حضور شریف دوستانم نائل شده ام . بحث ما در حرکت و تعریف آن بود , لازم است که بدرسهاى گذشته مرورى بفرمائید، تا اندازه اى درباره حرکت روشن شده ایم و چنانکه در پایان درس پیش گفته ایم این بحث دنباله دارد و موضوع حرکت به چندین شعبه منشعب مى شود , اکنون استیفاى در همه جهات آن را سزاوار نمى دانم , اگر چه امید است که در دروس بعد کم کم بتوانیم آنها را عنوان کنیم.
سخن در پیرامون حرکت بود، به سوى همان سخن باز گردیم و از حرکت بگوییم: مى دانید که دو خط موازى آن دو خط اند که اگر از هر نقطه مفروض بر هر یکى از آن دو خط خطى به استقامت اخراج شود و به خط دوم منتهى گردد این خطوط مستقیم همه به یک اندازه باشند، یعنى فاصله میان آن دو خط به یک اندازه است.
مطلب دیگر که از بحث خیر و شرّ عنوان کرده ایم نتیجه بگیریم: باز تا اندازه اى روشن شده ایم که هر موجودى در حدّ خود خیر محض است و تا نسبت و قیاس به میان نیاید حرف شرّ به میان نمى آید، از مثال باد و باران و کوزه گر و برزگر و دیگر صناف گفته ایم دانسته شد که وجود باد و باران چون تابیدن ماه و خورشید در نظام هستى خیر محض است، بنابراین در آن روزى که باران آمد اگر گازر به عکس برزگر دهن به بدگویى و دشنام دادن به دهر و چرخ بگشاید آیا صحیح است؟ و با این همه دشنام ها که داده اند آیا به قول معروف دردشان را دوا کرد و یا حاجتشان را روا کرده است؟
تا اندازه اى روشن شدیم که در سراى هستى هیچ موجودى در حدّ خود نه ناقص است و نه شرّ، و سخن از نقص و شرّ به قیاس و نسبت پیش مى آید. و شاید در هر یک از این دو مطلب پرسش هاى گوناگون براى دوستانم پیش آید و ایرادهایى در ذهنشان خطور کند، امیدوارم که نوبت طرح آنها برسد و به هر یک پاسخ درست داده شود.
اجازه بفرمایید که باز در دنباله موضوع درس چهاردهم سخن به میان آید:
ابن سینا در طبیعیات شفا آورده است که آب دهان انسان اگر در دهان مار ریخته شود مار را می کشد به خصوص اگر آب دهان روزه دار باشد. (شفا - چاپ سنگى، ج 1، ص 417)
در این گفتار تأمل بفرمایید تا مقصود از خیر یا شرّ بودن موجودى دانسته شود.
تصدیق دارید که آب دهان انسان شیرین است، و اگر این آب شیرین از چشمه کوثر دهان نجوشد بدن انسان می میرد. پس زنده بودن بدن به آب شیرین دهان وابسته است و به تعبیر کوتاه آب دهان، آب حیات بدن است.
آیا آب دهان براى انسان بد است و وجود او براى انسان شرّ است یا خیر محض است، چه مى فرمایید؟ بدیهى است که همگى باور دارید خیر صرف است. ولى همین آب شیرین دهان انسان که مایه حیات اوست زهر قاتل مار است، آیا نه چنین است؟
حالا ببینیم زهر مار براى مار چگونه است؟ باید گفت همانطورى که آب دهان انسان مایه حیات انسان است، آب دهان مار براى مار نیز شیرین و مایه حیات اوست، ولى همین آب شیرین دهان مار که مایه حیات اوست زهر قاتل انسان است، آیا نه چنین است؟
بنابراین حق داریم بگوییم که هیچ چیز در حدّ خود و در عالم خود شرّ و بد نیست، ولى قیاس و نسبت به این و آن که به میان آمد سخن از شرّ و بد به میان مى آید.
ملّاى رومى در اوّل دفتر چهارم مثنوى این معنى را نیکو به نظم در آورده است:
در زمانه هیچ زهر و قند نیست که یکى را پادگر را بند نیست
مر یکى را پادگر را پاى بند مر یکى را زهر و دیگر را چو قند
زهر مار آن مار را باشد حیات نسبتش با آدمى آمد ممات
خلق آبى را بود دریا چو باغ خلق خاکى را بود آن درد و داغ
همچنین بر مىشمر اى مرد کار نسبت این از یکى تا صد هزار
زید، اندر حق آن، شیطان بود در حق آن دیگرى، سلطان بود
این بگوید زید صدّیق و سنى است و آن بگوید زید گبر و کشتنى است
زید یک ذات است بر آن یک چنان او، بر آن دیگر همه رنج و زیان
پس بد مطلق نباشد در جهان بد به نسبت باشد این را هم بدان
عطر است که دماغ انسان از آن معطّر مى شود و از بوى خوش آن لذّت مى برد. اگر خانه اى را بوى عطر بگیرد پشه از آن خانه مى گریزد که بوى عطر براى او ناگوار است چنانکه براى انسان بوى مردار در آفتاب مرداد. بلکه انسان که از بوى عطر برخوردار است چون زکام بگیرد سخت از آن بیزار است که مى دانید عطر با زکام سازگار نیست، دماغ مزکوم سخت از عطر رنج مى برد و سرش به شدّت درد مى گیرد. مجدود بن آدم حکیم سنایى غزنوى در قصیده راییه اش گوید: (این قصیده یکى از قصاید غرّاى حکیم سنایى است و زیادت از صد و هشتاد بیت است. عارف جامى در نفحات الانس آورده است که این قصیده را رموز الانبیاء و کنوز الاولیاء نام نهادهاند. و مطلع آن این است: طلب اى عاشقان خوش رفتار / طرب اى نیکوان شیرین کار)
چه شوى با کلاه بر منبر / چه شوى با زُکام در گلزار
انسان که زکام گرفت، در آغاز زکام گرفتگى، حمام گرفتن براى او سخت زیان دارد و در پایان آن نیک سودمند است. محمد بن زکریاى رازى در باب دوازدهم من لا یحضره الطبیب گوید: چون زکام به انتها رسید و نضج یافت حمام نافع است.
ببینید یک چیز براى یکى سود دارد و براى دیگران زیان، چون عطر براى انسان و پشه و یک چیز براى یک شخص به اختلاف حالات او در یک حال زیان دارد و در یک حال سود، چون استحمام در آغاز زکام و در انجام آن. پس نتیجه گرفته ایم که هیچ موجودى در حدّ ذات خود شر و بد نیست بلکه خوب و خیر محض است و چون اضافه و سنجش با این و آن پیش آید گویند که براى فلانى خیرى پیش آمد و براى فلانى شرّى. پس در خود هستى هیچ شرّى نیست.
باز گوییم در نظام هستى رعد و برق و باد و باران مى آید و سیلى سنگین از فراز کوهها سرازیر مى شود، ما که در یک یک آنها تأمل مىکنیم مى بینیم هر کدام به نوبت خود اگر نباشد چرخ نظام هستى نمى گردد و بود او واجب و لازم است، و چون باران شدید شود سیل از آن تشکیل مى گردد و طبیعت سیل هم باید از بلندى به نشیب فرود آید. در این حال که فرود مى آید به سرایى مثلا که در آن مسیر بود مواجه شد و بنیان آن را برکند، در این صورت گویند که سیل یا باران براى فلانى شرّ بود که خانه او را ویران کرد. پس شرّ امرى نسبى و اعتبارى بیش نیست و آنچه حقیقت است خیر محض است و حقیقت جز وجود نیست.
در درس سیزدهم تا اندازه اى روشن شدیم و نتیجه گرفتیم که در سراى هستى هر چیزى در حدّ خود و در عالم خود به کمال است و دیده راست بین، نقص و کژى در هیچ موجودى نمى بیند. بلکه آنچه را می نگرد در نهایت راستى و عدل و حقیقت و درستى و زیبایى است، و از تماشاى جمال دلآراى چهره هستى سیر نمى شود. و چنین مى پندارم که این مطالب در سرآغاز گفتار ما مانند فهرست و نمونه است و باز نوبت تحقیق و تفصیل آنها به قلم و بیان دیگر خواهد رسید و دوباره در آنها خوض و غور بیشترى خواهد شد.
اکنون عطف بر درس پیش، مى پرسیم که خیر و شرّ یعنى خوب و بد در هستى چگونه راه یافت که مى گویند این خیر است و آن شرّ؟
اگر چه سزاوار است که نخست خیر و شرّ شناخته گردد و معنى آنها دانسته شود تا پس از آن حکم شود که چه چیزى بد است و چه چیزى خوب، ولى اینک به آنچه در اذهان شما معنى خیر و شرّ مذکور است اکتفا مى کنیم و به مناسبت بحثى که در کمال و نقص پیش آمده است، در خیر و شرّ نیز اشارتى کنیم تا چون به زبان یکدیگر بهتر آشنا شدیم شرح و بسط بیشتر در آنها به میان آوریم.
دوستان من، امروز را که دارد سپرى مى شود در نظر بگیرید، اینک نزدیک به شام است و خورشید دارد کم کم سر به گریبان کرانه فرو مى برد و طلعت زنگى شب نمودار مى شود، چه خوب است که اهل حساب باشیم. بفرمایید حساب برسیم تا ببینیم بامداد امروز تاکنون در نظام هستى چه چیزى را مىتوان بد گفت و شر نامید؟
آیا پدید آمدن سپیده بد بود؟ آیا رسیدن بامداد بد بود؟ آیا هوا و نسیم بامدادى بد بود؟ آیا برآمدن خورشید بد و ناگوار بود؟ آیا گردش زمین و خورشید بد و ناهنجار بود؟ آیا وزیدن باد بد بود؟ آیا تابش خورشید بد بود؟ آیا روشن شدن محیط زیست ما به پرتو خورشید بد بود؟ آیا نور دادن و حرارت دادن خورشید به زمین و رستنی ها و جانداران بد بود؟ آیا به فرا رسیدن روز که انسان در راه تحصیل علوم و معارف خود مى کوشد بد است؟ و یا انسان و جز آن که در روز به دنبال کسب روزى و تشکیل زندگى خود مى روند بد است؟ آیا اینک که هنگام فرو شدن خورشید فرا رسیده است بد است؟ آیا خورشید دارد غروب مى کند و شب که براى آسایش و هزاران فواید و مصالح نظام هستى است فرا مى رسد بد است؟ و ...
بفرمایید در نظام هستى ما که از بام تا شام را روز مى نامیم، از این بام تا شام، در این نظام و در این آمد و شد هستی ها چه چیز بد است؟ با تأمل بسیار دقیق در این گفتار و این پرسش توجّه بفرمایید. مگر در درس پیش باور نکرده ایم که هر چیزى در عالم خود به کمال است و نقصى در خود او با قطع نظر از قیاس و سنجش به دیگرى متصوّر نیست؟
حالا دوستان من در نظر بگیرید که دو تن در امروز هر یک با سرمایه اى معیّن به دنبال کسب رفته اند. یکى از سرمایه خود کسب کرده و بهره فراوان برده است. مثلا کالایى را به بهایى خرید و به بهاى بیشترى فروخت، و دیگرى مقدارى از سرمایه اش را گم کرده است و از بقیه آن، کالایى به بهایى خرید و به بهایى بسیار کمتر از آن فروخت. آن اولى از کار امروزش خرسند است و این دومى غمگین. آن یکى مى گوید امروز چه روز خیر و خوبى براى من بود، و این دومى مى گوید امروز چه روز بدى براى من بود، آیا نه چنین است؟
مگر من و شما این گونه حرفها را از مردم اجتماع نمى شنویم؟ مگر این گونه اندیشه ها و افکار در میان توده مردم رایج نیست؟
باور مى فرمایید که آن دو تن کاسب اگر هر دو از یک خانواده بودند و صبح که از خانه بدر مى آمدند با هم از یک دروازه بیرون مى آمدند و در آن هنگام بیرون آمدنشان کسى با آنان روبرو شده بود به این معنى که ناگهانى در فرا روى آن دو درآمده بود، آن کاسب اوّلى که سود کلان برده است مى گوید فلانى که امروز در هنگام بیرون آمدن از منزل به فرا رویم درآمد چه قدر قدم خوش و مبارک داشت، خلاصه مواجه شدن با او را به فال نیک مى گیرد و چه بسا او را بستاید و در حق او درود و دعا بفرستد.
و آن دوّمى مى گوید زیان امروز من بر اثر نخستین برخورد من با آن شخصى است که با اولى برخورد کرده است مى باشد و آن شخص چه قدر آدم بدقدم و نحسى بوده است. خلاصه مواجه شدن با همان شخص را به فال بد مى گیرد و چه بسا ناسزا به او بگوید و دشنام بدهد.
و به فرض اگر باز فردا بخواهند از خانه به در آیند دومى با ترس و بیم به چپ و راست نگاه مى کند که مبادا باز شخص بدقدم و نحس دیروز با او در هنگام بیرون رفتن از خانه روبرو شود. ولى اوّلى باز امید برخورد با همان شخص را دارد که خوش قدم و مبارک بود. آیا نه چنین است؟ مگر این حرفها و پندارها در مردم وجود ندارد؟
در این دو مثال که بازگو کرده ایم ببینید چگونه یکى روزى را بد مى داند و دیگرى همان روز را خوب و یکى شخصى را بدقدم و نحس مى داند و دیگرى همان شخص را خوش قدم و مبارک.
الآن فصل تابستان اواخر تیر است، خلقى گندم و جو درو مى کنند و به خرمن کوبى مشغولند، و خلقى باغ اشجار دارند و میوه ها بر درختان رسیده است، و خلقى صیفى جات کاشته اند، و اکثر مردم مرز و بوم ما شالى را نشا کرده اند و به وجین مشغولند، برخى کوره آجرپزى دارند و برخى کوزه گرى دارند.
اگر فردا باد تند وزیدن گیرد آن که در سر خرمن است چه قدر شاد است، و آن که باغ اشجار دارد از همان وزیدن باد چه قدر ناشاد است؟ در عین حال آن که در خرمن است بیم دارد که مبادا آن باد باران آورد و آن که باغ اشجار دارد مى گوید اگر این باد، باران هم در پى داشته باشد دیگر بدا به حال من، و آن که سبزیجات کاشته است و آن که در نشا و وجین است از وزیدن باد فال نیک مى زند که امید است باران در پى داشته باشد، و آن آجرپز و کوزه گر در هراس و همان باد را به فال بد که مبادا باران در دنبال داشته باشد.
اگر باران بیاید آن که در خرمن است و آن که باغ اشجار دارد، آن که کوره آجرپزى و آن که کوزه گرى دارد همه ترش روى و ناشاد، و آن که باغ سبزیجات و نشا دارد شادان و شاداب و خندان، همه از یک روز، همه از یک شخص، همه از یک باد، همه از یک باران، همه از یک وضع، آیا نه چنین است؟
آیا آن روز بد است؟ و یا آن شخص بد است؟ و یا آن باد و یا آن باران بد است؟
باید دوستان هوشیار و بیدار من دقت بیشتر و مطالعه دقیق تر بفرمایند.
آقایان مگر همین اصناف مختلف مردم نیستند که صنفى روزى را نکوهش مى کنند، و صنفى همان روز را مى ستایند؟ آیا همین طبقات گوناگون مردم نیستند که طبقه اى به روزگار بد مى گویند، و طبقه اى همان روزگار را به نیکویى یاد مى کنند، و مگر از دهن هایى نشنیده اید که مى گویند لعنت بر دنیا؟
اگر از دنیا، زمین و آسمان و ماه و خورشید و ستارگان و آمد و شد شب و روز و آمدن باد و باران و روییدن رستنی ها و بودن جانداران و دیگر هستی ها که هر یک در مقام خود به بهترین صورت آراسته و پرداخته و هر یک به برنامه اى خلل ناپذیر چنانکه مشهود هر بخرد است، بد گویند هر آینه فرسنگها از فرهنگ دورند، و اگر در پیشگاه عالم زانو نزدند و از منطق اهل درایت سخن نشنودند و در حقیقت کودکانى بزرگسالند و تنها رشد نباتى و حیوانى کرده اند و به عالم انسانى قدم ننهاده اند و رشد عقلى تحصیل نکرده اند.
چه قدر بجاست که در این مقام از جناب حکیم نامور ناصر خسرو علوى یادى شود:
نکوهش مکن چرخ نیلوفرى را برون کن ز سر باد خیره سرى را
برى دان ز افعال، چرخ برین را نشاید ز دانش نکوهش برى را
چو تو خود کنى اختر خویش را بد مدار از فلک چشم نیک اخترى را
تو با هوش و رأى از نکو محضران چون همى برنگیرى نکو محضرى را
اگر تو ز آموختن سر نتابى بجوید سر تو همى سرورى را
درخت تو گر بار دانش بگیرد به زیر آورى چرخ نیلوفرى را
غرض این که در نظام هستى که به دقّت بنگریم مى بینیم که پیدایش هر چیز در هر حال به طور حتم و وجوب است و بودن آن در گشتن کارخانه عظیم وجود و اداره شدن آن ضرورى و لازم است و هیچ دستى نمى تواند آن را بردارد، و هیچ هوش و بینش و خرد و دانش آن را زشت و ناپسند نمى یابد و بد گفتن و بد دیدن از دهن ها و از دیده هایى است که به قول ناصر خسرو از نکو محضران نکو محضرى نگرفته اند.
دانستیم که متحرک از نقص به سوى کمال مى رود، و اشارتى کرده ایم که هر چیز در مرتبه و حدّ خود کامل و تمام است و به قیاس با بالاتر و برتر از خود ناتمام مى ناید و آن را ناقص مى گویند. جا دارد که در این مطلب سخن بیشتر به میان آوریم و بحث بیشتر پیش کشیم تا باز دوباره به سوى بحث در حرکت باز گردیم.
دانستیم که هر چه در حرکت است به سوى غایت خود مى رود و نیاز به غایت خود دارد و آن غایت کمال اوست. اکنون درباره متحرک مى گوییم که فرض کنیم یک دانه گندم یا یک هسته هلو یا یک تخم پرنده یا یک نهال یا یک جوجه یا یک کودک کتّابى و دیگر چیزهایى که در نظر مى گیرید، از راه حرکت رشد و نموّ مى کنند و کم کم به کمال مقصود خود مى رسند. حالا در خود آنها تأمّل بفرمایید ببینید آیا صورت و هیأت و شکل و اندام و خلاصه ساخت آنها عیبى دارد؟ آیا براى دانه گندم و هسته هلو مثلا زیباتر از این ساخت تصور شدنى است؟ مگر این دانه گندم در حدّ خود موجود نیست و مى شود که موجودى باشد و بگوییم هیچ کمال ندارد؟ و آیا خود وجود کمال نیست؟ مگر این دانه گندم نیست که قابلیت و استعداد خوشه شدن دارد؟ آیا قابلیت و استعداد، کمال نیست؟
شما دوستان من بینش خودتان را در هر چه که مى بینید به کار ببرید و در بود آن چیز درست اندیشه کنید به طور ساده و طبیعى چهره هست ها را تماشا کنید و کتاب هر موجودى را که مى خوانید تنها با همان موجود سرگرم باشید و در پیرامون او دقّت کنید ببینید جز کمال و حقیقت و واقعیت و زیبایى و خوبى در عالم خودش چیز دیگرى دارد؟ از مور گرفته تا کرگدن، از پشه گرفته تا پیل، از ذرّه گرفته تا خورشید، از قطره گرفته تا دریا، از جوانه گیاه گرفته تا چنار کهنسال، از هر چه تا هر چه، از کران تا کران، به هر سوى و به هر چیز بنگریم جز این است که در حدّ خود وجودى است و وى را کمالاتى است و به بهترین نقشه و الگو و زیبایى است؟
پس از سیر فکرى و تأمل و اندیشه به سزاى خودتان تصدیق خواهید فرمود که هر موجودى در حدّ خود کامل است، آن دانه گندم در دانه گندم بودن هیچ نقص و عیبى در او نیست، دانه گندم یعنى این، هسته هلو یعنى این، آیا نه چنین است؟ ما تاک را که با چنار مى سنجیم مى گوییم چوب چنار چنین و چنان است، ولى تاک آنچنان نیست، مثلا از چوب چنار مى توان تیر و ستون خانه و در و پنجره ساخت، اما رز را نمى توان.
در اینجا ممکن است که بگوییم چوب چنار کامل است و درخت رز ناقص، ولى اندیشه بفرمایید ببینید که مى شود درخت رز جز این باشد؟ درخت رز یعنى اینى که هست و مسلّما در عالم خود و حدّ خود کامل است و هیچ گونه عیبى و نقصى در او متصور نیست.
بفرمایید در اجزاى پیکر خودتان بنگرید و کلمات کلّى و جزیى کتاب هستى خودتان را به دقّت مطالعه کنید. مثلا مژه چشم را که با موى سر قیاس کنیم شاید در نظر بدوى گمان شود مژه، موى ناقص است و موى سر کامل، که موى سر بسیار بلند مى شود تا حدّى که مى توان از آن گیسوان بافت، ولى مّژه را حدّى محدود است که از آن تجاوز نمى کند. غافل از اینکه مژه باید همین باشد و اگر مانند موى سر فزونى یابد کار دیدن دشوار مى شود و بى نظمى هاى دیگر پدید مى آید.
ریشه درخت را مى بینیم که یکى بزرگترین ریشه و دیگر ریشه ها از آن منشعب مى شوند که تا به ریشه هاى مویى منتهى مى شود. در بدن ما نیز رگهایى بسیار باریک وجود دارد که برخى از آنها از رشته هاى مو باریکترند و آنها را به تازى عروق شعریّه و به پارسى رگهاى مویى گویند. این رگها است که به واسطه آنها غذا یعنى خون به لطیفترین و حساسترین اجزاى بدن مثلا مردمک چشم و ذرهاى دماغ و کف دست و سر انگشتان مى رسد و در ازاى آنها رگهایى تو خالى به نام شریان وجود دارد که هر یک چندین برابر رگهاى مویى اند؛ و به مثل شریانها نهرهاى بزرگ و رگهاى مویى، جدولها و نهرهاى کوچک اند که از آنها منشعب مى شوند آن رگهایى که باید به حدقه چشم غذا برساند، باید مویى باشد و اگر از آن حدّى که هست اندکى درشت تر و زبرتر و یا نازک تر و نرم تر بوده باشد چشم از زیبایى و بینایى باز مى ماند.
دندان پیشین باید تیشه اى، و دندان پسین باید پهن، و انیاب باید کشیده و سرنیزه اى باشد، دندان پیشین باید ببرد و انیاب باید خورد و بلغور کند و دندان پسین باید چون آرد نرم کند، و از دهان چشمه آب شیرین بجوشد و سپس به حرکت زبان و چانه و لپها و لبها و تلاقى دندانها و خلاصه جنب و جوش همه آنها آنچه جویده شد خمیر شود و با بخار دهان یک مرتبه هضم صورت گیرد، و پس از آن به دیگ معده و دستگاه گوارش که مطبخ بدن است تحویل داده شود. امید است که نوبت درسهایى در تشریح رسد تا به این کارخانه عظیم محیّر العقول پیکر خودمان و عمّال و قواى گوناگون و جورواجور آن آگاهى یابیم.
غرض این که اجزاى پیکر انسان هر یک به بهترین و زیباترین صورت وضع شده است که بهتر از آن و قشنگ تر از آن امکان ندارد. و اگر در فواید و مصالح و محاسن هر یک از آنها تأمل شود مى بینیم که با یک طرز مهندسى و اندازه و حدّ و ترتیب و نظم و تشکیل و ترکیب حیرت آور است که در همه دست قدرت و علم و تدبیر حکومت مى کند و هر خردمند از هر ملّت و مذهب باشد در برابر آن تسلیم است. و آدم هشیار جز حقیقت و عدل و راستى و درستى در یک یک اجزاى پیکر خویش نمى بیند، چنانکه در نظم و ترتیب و تشکیل آنها.
در پیکر هستى یک جاندار کوچک به نام تننده که به تازى عنکبوت گویند، و در تدبیر زندگى و نقشه تحصیل روزى و تور بافتن و دام ساختن و در کمین نشستن و دیگر حالات او دقت بفرمایید، مى بینید هر یک در حدّ خود به کمال است. چون تار عنکبوت با ریسمان ها و طناب هاى ضخیم سنجیده شود، گمان مى رود که آن تارهاى رشته از دوک تننده، ناقص و ناتمام است ولى در عالم خود تننده تأمل بفرمایید تا باور کنید که تار تننده در عالم وى کامل است.
و همچنین در زندگى و تدبیر هر چه بخواهید تأمل کنید، مى یابید که همه و همه هوش و بینایى و نیرو و توانایى و علم و کمال است و همه در تکاپو و در جنب و جوشند. و هر یک را به نسبت عالم او برنامه اى سخت استوار است. و در عین حال همه با همه پیوسته اند. اگر چه از نظرى از یکدیگر گسسته اند. وقتى اینجانب در هستى به فکر فرو رفته بودم و پس از چندى که از آن حال باز آمدم رهآورد آن سفر فکرى من این بود که: عالم یعنى علم انباشته روى هم.
از تکثیر امثله اى که پیش کشیده ام غرض تشحیذ اذهان دوستان است تا ورزش فکرى بهتر در میدان پهناور هستى به کار بریم و به دیده تحقیق و به حکم متین عقل دریابیم که هر ذره اى در عالم خود کامل است، نطفه در نطفه بودن کامل، و دانه در دانه بودن کامل و هسته در هسته بودن کامل و در سراى هستى آنچه هست در نهایت کمال، و کمال خوبى و زیبایى است و سخن نقص از قیاس یکى به دیگرى پیش مى آید.
خواهش من از دوستانم این است که این گفته ها را سرسرى نگیرند و در پیرامون آنها اندیشه بفرمایند، به خصوص در تنهایى، به ویژه در پاره اى از شب که حواس آرمیده و قال و قیل و سر و صدا خفته و نهفته است، در بود خود و بود دیگر هستی ها و بدو و ختم آنها و تدبیر و تعیّش و آمد و شد و حرکت و جنب و جوش آنها و ...
مقدارى به فکر بنشینید که این نشستن سفرها مى آورد و این فکر بهره ها مى دهد.
در درس پیش دانستیم که متحرک در حرکت خود به سوى کمالى مى رود. بنابراین حرکت فرع بر احتیاج است یعنى متحرکت محتاج است که در حرکت است و احتیاجش به کمال او است.
و چون متحرک در حرکت است تا تحصیل کمال بالاتر کند و کمال چنانکه دانستیم وجود است، پس باید گفت که برخى از موجودات غایت و کمال موجودات دیگراند. و آن موجود با کمال که غایت آن متحرک است برتر و بالاتر از متحرک است که متحرک به سوى او رهسپار است. آیا نه چنین است؟