نامه عرفانى فیض کاشانى (ره) به قاضی سعید قمی
مرحوم قاضى‌سعید قمّى نامه ای به مرحوم ملاّمحسن فیض کاشانى رضوان‌اللـه‌علیه می نویسد و در آن از گرفتارى در وادى حیرت و پریشانى أحوال، شکوه کرده و از محضر فیض، طلب درمان و علاج خودمیکند.[۱]
و ملاّمحسن فیض کاشانى در جواب ایشان، نامه ای می نگارد و در آن از تیقّظ و بیدارى ایشان براى سلوک صراط مستقیم، خرسند شده و او را تحسین و ترغیب به ورود در این وادى میکند.
این نامه برای ایجاد یقظه وبیداری و ترغیب به حرکت و سلوک در مسیر کمال در نهایت ایجاز و اختصار و در عین حال مفید و کارآمد است که متن کامل آن تقدیم می شود.
متن نامه عرفانى فیض کاشانى (ره) به قاضی سعید قمی
نامه شریف قرّه‌العین الحبیب فى‌اللـه میرزا محمّدسعید ـ فتح اللـه عین قلبه بنور البصیرة ـ رسید. و بعد از اطّلاع بر مضمون آن مسرّتى دست داد و مساءتى روى نمود. امّا سبب مسرّت، اشتمال آن بر تیقّظ و آگاهى آن برادر روحانى و تأسّف ایشان بر فوت وقت و ضیاع سرمایه که به صرافت آن افتاده‌اند، و داعیه وصول به کمال که در ایشان پدید آمده، و درد طلب و شوقى که روى نموده، زاده اللـه شوقا و تعطّشا إلیه؛ چه این دردى‌است که سرمایه همه درمانهاست، و قفلى‌است که مفتاح کنوز سعادت دلها و روانهاست. غمى‌است که به دعا باید خواست، و دردى است که به دوا باید تحصیل نمود.
کفر، کافر را و دین، دین‌دار را ذرّه‌اى دردت دل عطّار را
در أزمنه سابق أصحاب این درد بسیار بوده‌اند و طبیب آن کمیاب، و درین أعصار صاحب آن کمیاب‌است و طبیب آن مفقود.
دواى درد عاشق را مگر یابم نشان از کس در این بازار در دکّان هر عطّار مى‌گردم
نیامد بر منش رحمى، طبیب عشق را هر چند در این بازار عطّاران من بیمار مى‌گردم
و أمّا سبب مساءت، وقوع ایشان در بیدارى حیرت نظّار، که به سبب تصادم شکوک و تعارض ادلّه مى‌باشد؛ چه این حیرتى‌است مذموم و خُلقى است نامحمود، و إلیه أشار الحلّاج بقوله:
مَن رامَه بِالعَقلِ مُستَرشِدًا أسرَحَه فى حَیرَةٍ یَلهو
وَ شابَ بِالتَّلبیس أسرارَه یَقولُ فى حَیرَتِه: هَل هو[۲]
و حیرت محمود، حیرت اُولوا الأبصار است که از توالى تجلّیات و تتالى بارقات در مشاهده کبریاء و عجائب ربوبیّت حاصل مى‌شود. و إلیه أشار من قال: ربّ زِدْنى تَحیُّرًا فیک، و من قال:
قد تَحیَّرتُ فیک خُذ بِیدى یا دلیلاً لِمن تَحَیَّر فیکا[۳]
در تو حیرانم و اوصاف و معانى که تو راستواندر آن کس که تو را بیند و حیران تو نیست
چنانکه آدمى را دو چشم ظاهر است که به آن عالم شهادت را مى‌بیند، در باطن نیز دو چشم است که به آن عالم غیب را تواند دید، اگر گشوده باشد؛ لیکن اکثر مردمان را آن دو چشم باطن بسته‌است؛ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاَ یُبْصِرُونَ بِهَا.[۴]وفى الحدیث: ما مِن عَبْدٍ إلّا وَ لِقَلْبِهِ عَیْنانِ، وَ هُما غَیْبٌ یُدْرَکُ بِهِما الْغَیْبُ؛ فَإذا أَرادَ اللَهُ بِعَبْدٍ خَیْرًا فَتَحَ عَیْنَىْ قَلْبِهِ، فَیَرى ما هُوَ غآئِبٌ عَنْ بَصَرِهِ.[۵]
و تا آن چشم باطن گشوده نشود، علم به هیچ‌چیز او را حاصل نمى‌تواند شد مگر به تقلید. و اگر تقلید را کماهوحقّه کند بمُحوضةٍ من غَیرِ تصرُّفٍ فیه بعَقلِهِ النّاقصِ، کان من المُفلِحین.[۶]
سعى باید نمود که آن چشم باطن گشوده شود، کار همین‌است و دواى همه دردها این. و چون این کار بحصول پیوست، نه استعانت به برهان در کار است و نه رجوع به میزان، نه تدافع براهین مى‌ماند و نه تعارض مکاشفات روى مى‌دهد. بلکه همه عیان در عیانست و اطمینان در اطمینان و تعاضد شواهد و تصادق بیّنات.
و تحصیل این بصیرت، به فکر و نظر و ممارست بر براهین عقلیّه نمى‌شود، بلکه هرچند خوض در آن بیشتر کنند، ظلمت و حجاب بیشتر مى‌شود و شکوک و شبهات افزون‌تر میگردد و از مقصد دورتر مى‌افتد.
فلسفى خود را ز اندیشه بکشت گو بدو کو را سوى گنجست پشت
و إنّما یَحصُلُ بِفَراغِ القَلبِ و صَفآءِ الباطِنِ و التّجافى عَن دارِ الغُرورِ و الإنابَةِ إلى دارِ الخُلودِ و التَّأَهُّبِ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ، و تَخلیةِ النَّفسِ عن الرّذآئِلِ و تَحلیَتِها بِالفَضآئِل، و مُتابعةِ الشَّرعِ و التَأَدُّبِ بـٔادابِهِ و مُلازمةِ التَّقوى، و تَحَمُّلِالأَثقالِ فى طریقِ الوِصالِ، و مُلازمةِ الذِّکرِ فى الخَلوَةِ؛ حتّى یُنَوَّرَ القَلبُ و یَنجَلىَ مِن صَدَإِ الشَّهواتِ النَّفسانیّةِ و الخَواطِرِ الشَّیطانیَّةِ و طَلَبِ الحُظُوظِ الدّنیَویَّة، و تَحَصَّلَ لَه الجَمعیَّةُ، فَتکونَ الهُمومُ هَمًّا واحدًا.
فحینَئِذٍ یَصیرُ القَلبُ صافیًا مُستَعدًّا قابِلاً لأصنافِ العُلومِ الکُلّیّةِ الحَقیقیَّةِ، فتَنطَبِعُ العُلومُ النَظَریَّةُ بِحقآئقهِا فى مِرءَاةِ سِرِّه بأدنَى فِکرَةٍ، فَلایَنظُرُ إلَى شَى‌ءٍ إلّا ظَهَرَت له حَقیقَتُه ظهورًا یَجرى مِنه مَجرَى العَیانِ، فَلَو کُشِفَ الغِطآءُ ما ازدادَ یقینًا.
و هذا مِن بابِ الهِدایَةِ الّتى تَمُدُّها الإنابَةُ، کما قالَ اللَـهُ تعالى: اللَهُ یَجْتَبِى إلَیْهِ مَن یَشَآءُ وَ یَهْدِى إلَیْهِ مَن یُنِیبُ؛ و الاجتِبآءُ لِلأنبیآءِ و الأولیآءِ، و الهدایَةُ لِلعلمآء و الحُکَماءِ.
و ما لَم یَبلُغِ النَّفسُ هذه المَرتَبةَ لا تکونُ حَکیمًا، لأنّ الحِکمةَ من مواهِبِ اللَـهِ تَعالى؛ یُؤْتِى الْحِکْمَةَ مَن یَشَآءُ وَ مَن یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَیْرًا کَثِیرًا.
والدَّلیلُ على ذَلِک کُلّه مِنَ الکِتابِ وَ السُّنّةِ کَثیرٌ؛ قالَ اللَـهُ سُبحانَهُ: وَ اتَّقُوا اللَهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَهُ، إِن تَتَّقُوا اللَهَ یَجْعَل لَکُمْ فُرْقَانًا، أى بینَ الحَقِّ و الباطِل، وَ مَن یَتَّقِ اللَهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجًا، وَ مَن یُؤْمِن بِاللَهِ یَهْدِ قَلْبَهُ، وَ الَّذِینَ جَـهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا.
و فى الحَدیثِ: لَیْسَ الْعِلْمُ بِکَثْرَةِ التَّعَلُّمِ، إنَّما هُوَ نورٌ یَقْذِفُهُ اللَهُ فى قَلْبِ مَنْ یُریدُ أَن یَهْدِیَهُ. الْعِلْمُ نُورٌ وَ ضیآءٌ یَقْذِفُهُ اللَهُ فى قُلوبِ أوْلِیآئِهِ وَ نَطَقَ بِهِ عَلَى لِسانِهِمْ. الجُوعُ سَحابُ الْحِکْمَةِ، فَإذا جاعَ الْعَبْدُ یَنْظُرُ بِالْحِکْمَةِ. مَن أخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعینَ صَباحًا ظَهَرَتْ یَنابیعُ الْحِکْمَةِ مِن قَلْبِهِ عَلَى لِسانِهِ. مَن عَلِمَ وَ عَمِلَ بِما عَلِمَ وَرَّثَهُ اللَهُ عِلْمَ ما لَمْ یَعْلَمْ.
و فى کَلامِ أمیرِالمُؤمِنینَ عَلَیهِ‌السَّلامُ: إنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبادِاللَهِ إلَیْهِ عَبْدًا، أعانَهُ اللَـهُ عَلى نَفْسِهِ فَاستَشْعَرَ الحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ، فَزَهَرَ مِصْباحُ الْهُدَى فى قَلْبِهِ ـ إلى أَنْ قالَ: قَدْ خَلَعَ سَرابیلَ الشَّهَواتِ، وَ تَخَلَّى مِنَ الهُمومِ إلّا هَمًّا واحِدًا انْفَرَدَ بِهِ، فَخَرَجَ مِن صِفَةِ الْعَمَى وَ مُشارَکَةِ أهْلِ الْهَوَى، و صارَ مِنْ مَفاتیحِ أَبوابِ الْهُدى وَ مَغالیقِ أَبوابِ الرَّدَى. قَدْ أَبْصَرَ طَریقَهُ وَ سَلَکَ سَبیلَهُ، وَ عَرَفَ مَنارَهُ وَ قَطَعَ غِمارَهُ، وَ اسْتَمْسَکَ مِنَ الْعُرَى بِأَوْثَقِها وَ مِنَ الْحِبالِ بِأَمْتَنِها، فَهُوَ مِنَ الْیَقِینِ عَلى مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ.
و فى کَلامٍ ءَاخَرٍ لَه عَلیهِ‌السَّلامُ: قَد أَحْیى قَلْبَهُ وَ أَماتَ نَفسَهُ، حَتّى دَقَّ جَلیلُهُ وَ لَطُفَ غَلیظُهُ، وَ بَرَقَ لَه لامِعٌ کثیرُ الْبَرْقِ، فَأَبانَ لَهُ الطَّریقَ وَ سَلَکَ بِهِ السَّبِیلَ، وَ تَدافَعَتْهُ الأَبْوابُ إلى بابِ السَّلامَةِ وَ دارِ الإقامَةِ، وَ ثَبَتَتْ رِجْلاهُ بِطُمَأْنینَةِ بَدَنِهِ فى قَرارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَةِ،[۷]بِما اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ و أرْضَى رَبَّهُ. ـ إلى غَیرِ ذَلِکَ مِمّا لَیسَ هُنا مَحلُّ ذِکرِهِ.
وَ اعلَم أنّ مَن أرادَ اللَهُ بِه خَیْرًا مِن الطّالِبینَ، یَسَّرَ اللَـهُ لَه شَیخًا مِن أهلِ هذا الطَّریقِ یَتَولَّى تَربیَتَهُ فى طریقِ الحَقِّ، وَ إلّا طالَت عَلیهِ الطَّریقُ و حَصَلَ على التَّعْویقِ و تَزَلزَلَ قَدَمُهُ فى طَریقِ الإرادَةِ. فَلَو أجهَدَ نَفسَهُ، ما خَرَجَ من مُتَواطى العادَةِ، اللهُمَّ إلّا أن یَستَعمِلَ ما قَرَّروهُ و یُلزِمَ نَفسَهُ ما أسَّسوهُ؛ فَبِتَصحیحِ البدایاتِ تُنالُ الغایاتُ وَ بِتَأسیسِ القَواعِدِ تَعلو السَّریَّاتُ.
أفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَـنَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَهِ وَ رِضْوَانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنیَـنَهُ عَلى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ.
فعَنِ اللـهِ فَاعقَلْ و عَن رَسولِ‌اللَـهِ صَلَّى‌اللَهُ‌عَلَیهِ‌وَءَالِهِ‌وَسَلَّم فَاسمَعْ؛ وَ مَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى. وَ أَنَّ هَـذَا صِرَ طىِ مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذَ لِکُمْ وَصَّـکُم بِهِ. وَ قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَهَ فَاتَّبِعُونِى یُحْبِبْکُمُ اللَهُ.
وَ مَن عَرَفَ ما یَطلُبُ هانَ عَلَیهِ ما یَبذُلُ، وَ مَن طَلَبَ نَفیسًا خاطَرَ بِالنَّفسِ، وَ مَن طَلَبَ الحَسنآءَ لَم یُغلِها المَهرآءَ.
إذا شامَ الفَتَى بَرقَ المَعالى فَأهْوَنُ فآئِتٍ طیبُ الرُّقادِ
وَ مَن کانَ لِلَّهِ، کَانَ اللَهُ لَهُ. هذِهِ الجآدّةُ فأینَ السّالِکُ؟ هَذِهِ الرَّغآئِبُ فَأینَ الطّالِبُ؟ هذا قَمِیصُ یُوسُفَ فَأینَ یَعقوبُ؟ هذا طورُ سَینآءَ فأینَ موسَى؟ هذا ذوالفَقارِ فَأینَ أبوالحَسَنِ عَلىٌّ الکَرّارُ؟ هذهِ الإشاراتُ فَأینَ الجُنَیدُ وَ الشِّبلى؟ هذِهِ مَراتِعُ الزُّهدِ فَأینَ ابنُ أدهَمَ؟ أینَ القَومُ یا قَومُ؟ ما لِى أرَى الدّیارَ و ما بِهِما مِنَ القومِ دَیّارٌ؟
قِف بِالدّیارِ، فَهذِهِ ءاثارُهُم تَبکى الأحِبَّةَ حَسرَةً وَ تَشَوُّقَا
وَ هَذا ـ یا أخى ـ شَى‌ءٌ لا یُنالُ إلّا بِفَضلِ اللَـهِ و رَحمَتِهِ، وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ لَیسَ کُلُّ مَن هَمَّ سَلَکَ، و لا کُلُّ مَن سَلَکَ وَصَلَ، و لا کُلُّ مَن وَصَلَ سَکَنَ.
وَ لا کُلُّ غادٍ نَحوَ قَصدٍ یَنالُهُ و لا کُلُّ مَن زارَ الحِمَى سَمِعَ النِّدا
و إنَّما هىَ عِنایاتٌ أزَلِیَّةٌ و مَواهِبُ رَبّانیَّةٌ، جَرَت فى الأبَدِ ما جَرَى فى الأزَلِ، و مَن سُلِبَ خَلعَةَ القَبولِ أزَلاً لَم یَکُن لَها لابِسًا أبَدًا، و مَن لَبِسَها أزَلاً لَم‌یُسْلَبها أبَدًا.
عَلَى مِثلِ لَیلَى یَقتُلُ المَرءُ نَفسَهُ وَ إن باتَ مِن لَیلى عَلى الیَأسِ طاوِیًا
در غرور این هوس گر جان دهم به که دل در خانه دکّان نهم
ولْیَکُنْ فَهمُک مِنَ اللَهِ و أخذُکَ عَنِ اللَهِ وَ سَعْیُکَ لِلَّهِ، و لا تَقِفْ عَلَى الصُّوَرِدونَ المَعانى، و معَ البِنیَةِ دونَ البانى، و لا تَشتَغِل عَنِ الواحِدِ بِالمَثالِثِ و المَثانِى.
و السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى.[۸]
پانویس
۱. قاضى‌سعید رحمة‌اللـه‌علیه میگوید:
این رقیمات پریشان و کلمات شکایت‌بنیان، نه از مقوله نامه‌پردازى ادیبان است، بلکه در حقیقت بر سیاق عریضه‌اى است که بیماران به امید استعلاج، به مسیحادمان مى‌نویسند و چاره امراض خود طلبند ...
بخاطر مى‌رسد که قطع نظر از طریقه نظر باید کرد، و از صناعت میزان که معیار حقّ و باطل است، چشم پوشید و مسلک برهان را تنها راه یقین ندانست؛ بلکه در اکثر مواقع از مکاشفه و وجدان استعانت باید طلبید. و چون در این طریقه نیز مکاشفات متعارضه مى‌باشد و امرى که ممیّز حقّ از باطل باشد ـ چنانچه منطق در علم نظر این کار میکند ـ نیست، باز به خاطر مى‌رسد که این مسلک نیز اعتماد را شایان نباشد.
بناءً على هذا، روزبه‌روز حیرت بر حیرت که معظم امراض نفس نظرى است، مى‌افزاید و به مقتضاى: الغَریق یتشبّث بالحشیش گاهى دست به حبل‌المتین برهان مى‌زند و گاهى در وادى عیان مى‌پوید، و در هر دو حال، تسکین در اضطراب و تشفّى در التهاب نمى‌یابد بلکه آنا فآنا اضطراب بر التهاب و التهاب بر اضطراب مى‌افزاید و نمى‌داند که در این میانه به کدام طرف مایل شود. فتاده‌ام به میان دو دلبر و خجلم.
مأمول آنکه به مقتضاى إشفاقى که آن مخدوم را به خادم و کامل را به ناقص مى‌باشد، بالطبع طریقه ارشاد را مسلوک داشته، رهنماى گمراهان شوند و در این باب اشاره‌اى چند از صواب به جواب بپردازند که شاید به این وسیله، توفیق سعادت أبدى یافته، از ظلمتکده جهل خلاص شده، سالک مسالک حقّ گردد. ایشان را نیز به إزاى این کرامت حظّى از ثواب خواهد بود. چون ارشاد، واجب است؛ احتیاج به مبالغه در کلام نیست. والسّلام على من اتّبع الهدى. (شرح‌الأربعین، ص ۲۰ و ۲۱)
۲. «کسى که آهنگ زیارت خدا کند و از عقل خود ارشاد بخواهد، عقلْ او را در وادى حیرت به بازى و غفلت از مقصود سرگرم و رها میکند. و اسرار و معارفى را که از عالم غیب بر دل او مى‌تابد، با نیرنگ خود، کدر و آمیخته میکند؛ و در نتیجه آن سالک که در دام حیرت گرفتار آمده، با هر چه رو به رو مى‌شود میگوید: آیا این همان مقصود و محبوب من است؟ و در اثر حجاب حیرت، از شناخت محبوب حقیقى باز مى‌ماند.»
۳. «در تو حیران و مبهوت شده‌ام. از من دستگیرى کن اى راهنماى کسانى که در تو متحیّر گشته‌اند!»
۴. قسمتى از آیه ۱۷۹، از سوره ۷: الأعراف.
۵. «هیچ بنده‌اى نیست مگر اینکه قلب او دو چشم دارد که آن دو پنهان مى‌باشند و با آنها غیب و پنهان را إدراک میکند؛ پس چون خداوند به بنده‌اش إراده خیرى داشته باشد آن دو چشم قلبش را مى‌گشاید و او آنچه را از دیده سر پنهان است، مى‌بیند.»
۶. «و اگر چنانکه شایسته است تقلید نماید، یعنى به هر آنچه به او رسیده به طور کامل عمل نماید و با عقل ناقص خود آن را تغییر نداده و با چیزى مخلوط ننماید، از رستگاران خواهد بود.»
۷. قال کمال‌الدّین میثم‌بن‌علىّ‌بن‌میثم البحرانىّ فى شرح هذا الکلام:
و هو إشارةٌ إلى الطّور الثّانى للسّالک بعدَ طور الوقت و یُسمَّى طمأنینةً؛ و ذلک أنّ السّالکَ مادام فى مرتبة الوقت فإنّه یَعرض لبدنه عند لمعان تلک البروقِ فى سرّه، اضطرابٌ و قلقٌ یحسّ بها خلسةً، لأنّ النّفس إذا فاجأها أمرٌ عظیمٌ اضطربت و تقلقلت، فإذا کثُرت تلک الغواشى ألفتْها بحیث لا تنزعج عنها و لاتضطرب لورودها علیها بل تسکن و تطمئنّ، لثبوت قدم عقله فى درجة أعلى من درجات الجنّة الّتى هى قرار الأمن و الرّاحة من عذاب اللـه. شرح‌نهج‌البلاغة، ج ۴، ص ۵۴.
۸. این مکتوب قاضى‌سعید قمّى و ملاّمحسن فیض کاشانى رحمة‌اللـه‌علیهما را جناب آقاى حبیبى، محقّق و مصحّح شرح‌الأربعین قاضى‌سعید در مقدّمه تصحیح خود از ص ۲۰ تا ص ۲۶ آورده‌اند. و نیز مدیر محترم انتشارات بیدار، مکتوب فیض کاشانى را همراه با رساله زادالسّالک در قطع جیبى، طبع و بصورت رایگان در اختیار دوستداران عرفان و سلوک قرار داده‌اند. جزاهما اللـه عن أهل‌الإسلام‌والعرفان خیرالجزآء.